Wydrukuj sobie przewodnik po Bydgoszczy

Nad umocnionym południowym brzegiem Brdy wzdłuż ul. Grodzkiej na zachód od szklano-klinkierowego budynku bankowego stoi ciekawy architektonicznie tzw. pałacyk Lloyda - budynek o formach neorenesansu niderlandzkiego z okresu zaboru pruskiego (1886 r.) z narożną wieżyczką, będący rezydencją Otto Liedtke - przedsiębiorcy żeglugowego, od 1920 r. siedzibą przedsiębiorstwa żeglugowego Lloyd Bydgoski, obecnie od 1995 r. należący do banku.

 

Dalej w kierunku wschodnim plac to Rybi Rynek - obecnie parking, a wcześniej - od średniowiecza aż do 1952 r. miejsce tradycyjnych targów rybnych.

Dawniej na obszarze między późniejszym pałacykiem Lloyda a Rybim Rynkiem przebiegał wał ziemny przerwany w osi ul. Grodzkiej furtą tzw. grodzką, łączącą miasto z zamkiem. Wał i furta przestały istnieć w 1656 r., kiedy w czasie potopu szwedzkiego zamek wysadzono w powietrze.

 

Weszliśmy na obszar Starego Miasta.

W zachodniej części nabrzeża znajdują się charakterystyczne trzy spichrze o konstrukcji szkieletowej. Dziś stały się symbolem Bydgoszczy i jej rozwoju po włączeniu miasta do I zaboru pruskiego w 1772 r. Najstarszy z nich (tzw. holenderski) pochodzi z końca XVIII w. i wyróżnia się ostrołukowymi szczytami i zaokrąglonymi połaciami dachu. Spichrz środkowy - najwyższy - oraz sąsiadujący z nim od wschodu zbudowano ok. 1801 r.
Wewnątrz z powodu przebudowy nie zachował się dawny układ.
W 1964 r. spichrze większe adaptowano na potrzeby Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego (wystawa pt. "Od Starego Rynku do placu Wolności. Spacer ulicami międzywojennej Bydgoszczy").

 

W XIX w. nabrzeże Brdy w tym miejscu miało charakter portowo-magazynowy.

 

:: Więcej o spichrzach i dawnym handlu bydgoskim 

Tuż przy zachodnim spichrzu - od strony ul. Mostowej - ustawiono makietę Bydgoszczy, przedstawiającą miasto i najbliższe okolice w okresie szczytowego rozwoju - na pocz. XVII w. Znaleźć na niej można obiekty nieistniejące, jak np. mury obronne, bramy, wyspę zamkową z zamkiem starostów, ratusz pośrodku rynku czy kościół jezuitów w zachodniej pierzei rynku (patrz pkt. 6).

 

Niedaleko - nad Brdą przy moście im. Jerzego Sulimy-Kamińskiego - osobliwość bydgoska ostatnich lat: postać "Przechodzący przez rzekę", odsłonięta 1 maja 2004 r., tj. w dniu włączenia Polski do Unii Europejskiej.

 

 

Centrum Starego Miasta stanowi Stary Rynek o wymiarach 80 x 95 m, powiększony w 1940 r. o rozebraną pierzeję zachodnią (patrz pkt. 6).

Rynek wybrukowano po raz pierwszy dopiero w 1604 r.

Pośrodku rynku stał drewniany ratusz, który uległ spaleniu w 1425 r., następnie odbudowany jako skromny murowany gotycki, który ponownie spalił się w 1511 r. Na tym miejscu w 1515 r. zbudowano kolejny budynek ratusza na planie 14 x 27 m w stylu gotycko-renesansowym, który w 1600 r. uzupełniono o wieżę. Niszczony w czasie kolejnych wojen przez cały XVII i XVIII w. ratusz rozebrano ostatecznie w 1834 r.; nie ma szczegółowych historycznych widoków ratusza.
 

Obecna zabudowa pierzei rynku pochodzi głównie z XIX i XX w. w postaci kamienic czynszowych wielomieszkaniowych, zbudowanych w najlepszym dla Bydgoszczy okresie pod panowaniem pruskim w czasie zaborów (więcej na ten temat: pkt. 19).

Nie istniały w Bydgoszczy murowane kamienice gotyckie, a o najstarszej wiadomo, że powstała w 1593 r. W następnych wiekach stały tu jednopiętrowe kamienice o cechach renesansowych i barokowych, jednak żadna nie zachowała się.

 

Ze szczytowego okna jednej z kamienic w pierzei wschodniej, pod nr 15 z 1956 r., zawsze o godz. 13.13 i 21.13 w oparach tajemniczego dymu wyłania się, aby pozdrowić gawiedź, postać legendarnego krakowskiego czarnoksiężnika - Pana Twardowskiego. Wg jednej z legend mistrz miał zawitać do Bydgoszczy w 1560 r., zamieszkał w sąsiedniej gospodzie Pod Zgorzelcem - chociaż faktycznie ta gospoda istniała później, dopiero w XVIII w. (w miejscu, w którym dziś stoi kamienica pod nr 19 z 1956 r. nie nawiązująca nawet wyglądem do poprzedniej), ...gdzie długi czas mistrz w Bydgoszczy ludzi leczył, zwierzęta uzdrawiał oraz wiele czarów wykonał, biorąc za to sowitą zapłatę... W nawiązaniu do tej opowieści w 2006 r. ufundowano figurę alchemika.

 

Rynek od 1940 r. pozbawiony jest zachodniej pierzei, rozebranej przez Niemców.

Widok na południowo-zachodni narożnik Starego Rynku z kościołem farnym (pkt. 13) w tle

 

Widok rynku z pozostałościami ratusza i dwiema wieżami dawnego kościoła jezuitów (patrz pkt. 6), ok. 1819 r., akwarela i rys. tuszem P. B. Jaeckel

 

Postać mistrza Twardowskiego od 2006 r. ukazuje się w oknie kamienicy pod nr 15

Niezorientowanemu obserwatorowi patrzącemu na zachodnią część Starego Rynku trudno jest spostrzec, że rynek w tym miejscu jest niekompletny. Jednak rzeczywiście rynek nie posiada zabudowy w postaci czwartej "ściany" - pierzei. Istniała ona do pocz. 1940 r. w postaci rzędu kamienic, pośrodku którego dominował dwuwieżowy korpus XVII-wiecznego kościoła o.o. jezuitów.

 

Dziś w tej części rynku dominuje budynek ratusza bydgoskiego - który faktycznie jest przebudowanym XVII-wiecznym budynkiem kolegium i klasztoru jezuickiego (oryginalnie znajdującym się za ww. kościołem) - na tle którego od 1969 r. stoi Pomnik Walki i Męczeństwa, upamiętniający ofiary faszyzmu z okresu II wojny światowej, postawiony w miejscu publicznych rozstrzeliwań bydgoszczan przez hitlerowców w pierwszych dniach września 1939 r. (więcej o pomniku tutaj).

 

W centrum nieistniejącej pierzei zachodniej wznosił się jednonawowy barokowy kościół jezuicki zbudowany w latach 1638-1650 (później dobudowano dwie wieże) dla jezuitów, sprowadzonych do Bydgoszczy z Poznania w 1616 r. przez biskupa włocławskiego Pawła Wołuckiego (Bydgoszcz leżała wtedy w diecezji włocławskiej). Wkrótce po przybyciu jezuici zorganizowali pierwszą 2-klasową szkołę (1619 r.) w otrzymanych testamentami kamienicach. W następnych latach pozyskano kolejne sąsiednie kamienice, aż ostatecznie w latach 1644-1653 wzniesiono w ich miejscu duży budynek szkolno-klasztorny (po 1641 r. szkoła jako kolegium) - po przebudowach w kolejnych stuleciach jest to dzisiejszy budynek ratusza. Cały kompleks jezuicki zajmował kwartał miasta między rynkiem, ul. Jezuicką, Niedźwiedzią i Farną. Jezuici przyczynili się do  rozwoju kulturalnego Bydgoszczy w XVII w., prowadząc w ramach kolegium zespół muzyczny i teatralny.

 

Bydgoszcz nie zaistniała w historii powszechnej żadnym wyjątkowym i ważnym wydarzeniem, a jedynym większym - chociaż niezwykle niekorzystnym dla Polski - były zawarte tu w 1657 r. (tj. w czasie 'potopu szwedzkiego')  tzw. traktaty welawsko-bydgoskie - "wieczyste przymierze" pomiędzy elektorem brandenburskim, władcą Prus Książęcych Fryderykiem Wilhelmem Hohenzollernem a królem polskim Janem Kazimierzem, mocą których Prusy Książęce otrzymały pełną suwerenność (zostały uwolnione od składania hołdu lennego Polsce, co było jednym z postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r.), wojska pruskie miały prawo swobodnego przemarszu przez ziemie polskich Prus Królewskich, jako lenno Fryderyk otrzymał od Rzeczypospolitej ziemię lęborsko-bytowską i miasto Elbląg z zastrzeżeniem prawa wykupu; wszystko to w zamian za zerwanie swojego sojuszu ze Szwecją (zawartego w 1656 r. w czasie "potopu" szwedzkiego z jednoczesnym zerwaniem traktatu z Polską z 1525 r.) i zobowiązanie pomocy stronie polskiej.
Traktaty przyniosły Prusom chwałę i wzmocniły ich przyszłą potęgę jako jednego z państw rozbiorczych Rzeczypospolitej. Korzystny dla Fryderyka Wilhelma układ stanowił jedną z największych klęsk dyplomatycznych przedrozbiorowej Polski. Spowodował utratę zwierzchności nad Prusami Książęcymi. Pomorze Nadwiślańskie i ujście Wisły zostały zamknięte w prusko-brandenburskich kleszczach.

 

Po włączeniu Bydgoszczy do zaboru pruskiego (I rozbiór Polski w 1772 r.) władze pruskie skasowały zakon w 1780 r., w gmachu umieszczono gimnazjum państwowe. Ostatecznie w 1879 r. budynek został zakupiony przez miasto na siedzibę władz (dokonano też znacznej przebudowy), czemu służy nieprzerwanie do dziś (więcej tutaj).

 

We wrześniu 1939 r. zachodnia pierzeja rynku stała się tłem dla publicznych rozstrzeliwań Polaków przez Niemców.

 

W 1. poł. 1940 r. w wyniku decyzji władz niemieckich dokonano rozbiórki całej zachodniej pierzei wraz z kościołem pojezuickim.

Pomnik Walki i Męczeństwa

 

Kościół pojezuicki, widok po 1882 r.

Na rynku przed kościołem zaprzysiężono niekorzystne dla Polski tzw. traktaty welawsko-bydgoskie w 1657 r.

 

Traktaty welawsko-bydgoskie, 1657 r.

Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski, ratyfikuje układ z królem polskim Janem Kazimierzem i Rzeczpospolitą, powtarzający układy welawskie z 19-09-1657 r. oraz umowę o Elbląg i lenno bytowsko-lęborskie. Oryginał przechowyuwany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

Pomnik w formie głazu z tablicą pamiątkową na placu w układzie gwiazdy Dawida ustawiono w 2012 r. w miejscu, gdzie w latach 1884-1940 znajdowała się synagoga. Ta została zbudowana w 1834 r. (rozbudowa w 1884 r.) na miejscu murów obronnych.
Na tablicy inskrypcja głosi: Pamięci ok. 2000 Żydów z Bydgoszczy i okolicy zamordowanych w latach 1939-1945 przez niemieckich ludobójców. W pobliżu znajdowała się synagoga zbeszczeszczona i rozebrana przez Niemców w 1940 r.

Bydgoszcz należy do miast, w których mury obronne powstały nie tylko późno, ale także w formie bardzo skromnej.
Zaczęto je budować dopiero w 2. poł. XV w. (przed 1484 r.) i to tylko od strony południowej - na miejscu wcześniejszych wałów drewniano-ziemnych powstałych po lokacji miasta w 1346 r. Budowę murów ukończono ok. 1520 r., a więc w czasie, kiedy ich funkcja stawała się już coraz bardziej bezużyteczna w obliczu rozwoju broni artyleryjskiej o dłuższym zasięgu. Mur składał się tylko z pojedynczej linii o wys. ok. 7 m oraz mokrej fosy zewnętrznej (stanowiącej dawne starorzecze odnogi Brdy) ciągnącej się po południowej stronie miasta na odcinku prawie 470 m.
W pozostałej części obwód miasta nie był chroniony murami obronnymi.
 
W ciągu linii muru znajdowało się jedynie 5 baszt (z czego dwie nie przewyższały wysokością muru i miały formę kwadratowego wykuszu przed lico muru, a trzy pozostałe nieco wyższe o formie półokrągłej), a u obu wylotów ul. Długiej (patrz pkt. 12) - bramy o formach wież obronnych: Poznańska na zachodzie i Toruńska (Kujawska) na wschodzie. Trzecia w bram miejskich - Gdańska, najmłodsza (2. poł. XVI w.) - powstała w formie samodzielnej wieży bramnej, na północy miasta, na Przedmieściu Gdańskim (obecnie plac Teatralny - patrz pkt. 17), tj. na przeciwnym brzegu Brdy gdzie nie było murów miejskich, łącząc się jedynie z murem otaczającym pobliski kościół i klasztor karmelitów z końca XIV w. (obecnie nieistniejące, rozebrane w 1822 r.).
 
Ten słaby system obronny Bydgoszczy został zniszczony niemal doszczętnie w czasie "potopu szwedzkiego" (1655-1658). Po włączeniu Bydgoszczy do I rozbioru Polski w 1772 r. nowe władze pruskie zdecydowały o odbudowie w 1780 r. bydgoskich murów, które w następnym stuleciu zaczęły służyć jako ściany i elementy nośnie dobudowywanych doń budynków mieszkalnych. W większości jednak zostały rozebrane przed połową XIX w.
 
Do dziś zachowały się dwa niewielkie fragmenty. W odcinku przy skwerze pomiędzy ul. Pod Blankami a Wałami Jagiellońskimi widoczne są ślady licznych przemurowań, zwłaszcza XIX-wiecznych, oraz oskarpowanie z XVIII w.

 

:: Więcej o murach obronnych

 

W niewielkim odcinku murów znajdującym się w podwórzach domów przy Nowym Rynku zachowana jest półkolista baszta z otworami strzelniczymi i nowszym daszkiem stożkowym.

W linii niezachowanych murów obronnych pomiędzy ul. Przesmyk a Trybunalską, ustawiono w 2006 r. pomnik króla Kazimierza Wielkiego, który w ramach polityki wzmacniania Królestwa Polskiego i lokacji wielu miast i zamków założył też w 1346 r. Bydgoszcz tuż przy zbudowanym nieco wcześniej zamku (patrz pkt. 1).

Pomnik przedstawia monarchę na koniu, ubranego w zbroję. W jednej dłoni król trzyma akt lokacyjny dla miasta Bydgoszczy (dokument nadany 19 kwietnia 1346 r.), w drugiej dzierży berło. Insygnia królewskie zostały odwzorowane na podstawie tych znalezionych w 1869 r. w grobowcu Kazimierza Wielkiego na Wawelu.

Tuż przy skrzyżowaniu ul. Pod Blankami z ul. Długą w okresie od 1. poł. XVI w. do ok. 1820 r. stała brama Poznańska, zamykająca od płd.-zach. miasto i ul. Długą - jedną z najważniejszych i najstarszych ulic średniowiecznej Bydgoszczy. Ranga jej polegała na tym, że wiodła do wszystkich dwóch bram miejskich: Poznańskiej na zachodzie i Toruńskiej (Kujawskiej) na wschodzie, a tym samym zawsze któryś z jej fragmentów prowadził do centrum - na Stary Rynek.

Była to rzeczywiście najdłuższa ulica dawnej Bydgoszczy, chociaż w obrębie miasta (tj. pomiędzy ww. bramami) jej długość wynosiła tylko ok.  410 m. Przez kilka pierwszych stuleci przy tej ulicy (podobnie jak w całej Bydgoszczy) stały budynki drewniane (a wiele parceli pozostawało niezabudowanych), nawet ok. 1620 r. (tj. w okresie największego rozkwitu Bydgoszczy przedrozbiorowej) źródła wymieniają tylko 18 murowanych kamienic na 95 wszystkich parceli. Do dziś nie zachowały się jednak historyczne budynki, a obecna zabudowa pochodzi z przełomu XIX i XX w. (kilka starszych domów w końca XVIII w.) - są to czynszowe kamienice neostylowe i eklektyczne, nie reprezentujące dużej wartości architektonicznej i historycznej, ok. ³/₄ tutejszych kamienic nie jest wpisana do rejestru zabytków.

Do jednych z najstarszych i jednocześnie najciekawszych kamienic należy ta pod nr 22 z końca XVIII w. z elementami barokowymi, tutaj urodził się bydgoski artysta malarz Maksymilian Piotrowski (1813-1875), prof. akademii sztuk pięknych w Królewcu.

Tablica informacyjna na budynku ul. Długa 2, przedstawia bramę Poznańską z fragmentem murów obronnych od zewnątrz miasta

Najważniejszy i najstarszy dziś zabytek w Bydgoszczy chociaż nie odgrywa większego znaczenia dla architektury gotyckiej w skali szerszej niż lokalna, to dla Bydgoszczy jest obiektem najcenniejszym.

Gotycki kościół parafialny wzniesiono w latach 1466-1502 na miejscu budowli drewnianej wcześniejszej, powstałej po lokacji miasta w 1346 r. Jest to niewielki kościół trójnawowy, trójprzęsłowy z wydzielonym prezbiterium, bez kaplic bocznych. W bryle zewnętrznej uwagę zwraca niewielka wieżyczka - sygnaturka z latarnią barokową od strony Starego Rynku, górująca nad stromym dachem korpusu nawowego. Wyróżnia się szczyt zachodni kościoła ozdobiony blendami zamkniętymi w łuk ośli, ułożonymi w sześciu poziomach.

W okresie od XVI do XVIII w. do naw bocznych kościoła dobudowano 5 kaplic, które z wyjątkiem zachowanej do dziś kaplicy Krzyża św. z 1617 r. zostały rozebrane w okresie renowacji kościoła w latach 1815-1830 po upadku miasta i kościoła.

 

Wewnątrz uwagę zwraca niecodzienna kolorystyka ścian i sklepień - fiolety, róże, pomarańcze pokryły te mury w 1925 r. i nie nawiązują do malowideł historycznych.

W ołtarzu głównym dobrej klasy późnogotycki obraz Madonny z Różą (inaczej Matki Boskiej Pięknej Miłości) z ok. 1513 r., otoczony kultem maryjnym.

Pozostałe wyposażenie wnętrza rokokowe z XVIII w.; część wyposażenia pochodzi z rozebranego w 1822 r. klasztornego kościoła pw. Marii Panny karmelitów w Bydgoszczy (patrz pkt. 17), m.in. stalle pod ścianami bocznymi prezbiterium, ambona. Witraże w prezbiterium i ścianie zachodniej nawy nawiązują do formy gotyckiej, zostały wykonane przed 1954 r. przez słynnego artystę Edwarda Kwiatkowskiego z Torunia.

 

:: Więcej o farze 

Szczyt zachodni fary

 

Wyspa Młyńska nazywana jest w ten sposób od XV w.

Chociaż leżała w bezpośrednim sąsiedztwie Bydgoszczy (Starego Miasta), to w czasach przedrozbiorowych nie była jej częścią - należała bezpośrednio do starostów królewskich, nie podlegała władzy miejskiej. Tutaj znajdowały się starościńskie młyny wodne i spichrze, a w okresie od 1613 do ok. 1688 r. z kilkoma przerwami działała  mennica koronna. Do dziś nie zachowały się żadne jej zabudowania, na miejscu których wzniesiono współcześnie budynek mieszczący wystawę muzealną dot. historii tego miejsca pod dumnie brzmiącą nazwą "Europejskie Centrum Pieniądza".

:: Więcej o mennicy 

:: Więcej o Wyspie Młyńskiej 

Dziś na wyspie znajduje się kilka budynków, głównie dawnych, XIX- i XX-wiecznych spichrzy, magazynów i domów mieszkalnych pracowników i urzędników młyńskich z czasów zaboru pruskiego. W większości przeznaczone są jako obiekty wystaw muzealnych Muzeum Okręgowego, znaleźć więc to można (poza ww. wystawą dot. mennicy) sztukę współczesną (w tzw. Czerwonym Spichrzu), prezentację twórczości malarskiej Leona Wyczółkowskiego (dom "Leon Wyczółkowski"), wystawy archeologiczne (Biały Spichrz).

Najstarszym obiektem na Wyspie Młyńskiej jest wspomniany Biały Spichrz - budynek magazynowy z 1798 r. w formie szachulcowej, mieszczący obecnie muzealne wystawy archeologiczne dot. początków Bydgoszczy.

:: Więcej o Białym Spichrzu 

Natomiast największą budowlą wyspy są dominujące w jej zachodniej części dwuskrzydłowe szachulcowe młyny Rothera, również z okresu zaboru pruskiego, w 1846 r. zostały wykupione przez państwo (Królestwo Prus) i działały jako Königlichen Mühlen (Młyny Królewskie), przebudowane do formy obecnej w latach 1848-1849.

Centralną część wyspy zajmuje rekreacyjna łąka. Widoczny na fotografii największy budynek to tzw. Czerwony Spichrz (który właściwie był młynem, a nie spichrzem).

 

Najstarszym budynkiem na wyspie jest tzw. Biały Spichrz z 1798 r.

 

Kaskadowy kanał "międzywodzie" pomiędzy obiema odnogami Brdy tworzy kolejną wysepkę - Menniczą

Plac pomiędzy ulicami Mostowa, Focha i Karmelicka w obecnej formie zieleńca powstał po 1946 r., kiedy to rozebrano stojące tu pozostałości budynku teatru, zniszczonego przez wojska radzieckie w 1945 r. Teatr natomiast zbudowano na miejscu rozebranego w 1822 r. zespołu klasztornego karmelitów, powstałego po 1397 r. jako drewniany, od poł. XVI w. murowany. Przy tym zespole z czasem wyrosło niewielkie przedmieście zwane Gdańskim, które niedaleko północno-wschodniego narożnika kościoła zamknięte było bramą Gdańską.

Plac Teatralny symbolicznie i dosłownie łączy Bydgoszcz średniowieczną (Stare Miasto na południe) z Bydgoszczą XIX-wieczną - pruską (śródmieście na północ) - intensywnie i planowo rozwijaną przez władze pruskie od momentu włączenia jej do I zaboru pruskiego w 1772 r. Z przełomu XIX i XX w., a więc z tego okresu, pochodzą znajdujące się przy placu od wschodu i północy kamienice.

Z placu roztacza się widok na farę (katedrę) na Starym Mieście (pkt. 13), a od strony północno-wschodniej widok na kościół Wniebowzięcia NMP, który znajdował się już poza ww. bramą Gdańską.

Widok na północno-wschodni fragment placu Teatralnego z kościołem Wniebowzięcia NMP w tle.

Jest to niewielki kościół gotycko-renesansowy, zbudowany w latach 1582-1602 na miejscu wcześniejszej drewnianej kaplicy i szpitala pw. Ducha św. z 1448 r. Ulokowano je na północ od obszaru miasta (Starego Miasta), na Przedmieściu Gdańskim, ok. 300 m od Starego Rynku (pkt. 5).
Kościół był w posiadaniu klarysek do kasaty klasztoru w 1835 r. Następnie został przejęty przez miasto, gdzie w 1837 r. urządzono magazyn, a w latach 1875-1911 remizę strażacką. Chór natomiast wykorzystywało istniejące w latach 1880-1902 Historische Gesellschaft für den Netzedistrikt (Towarzystwo Historyczne Obwodu Nadnoteckiego). W czasie pełnienia tych funkcji przebudowano wnętrze.
Funkcje sakralne przywrócono ponownie w 1920 r., po czym przeprowadzono prace rekonstrukcyjne wnętrza (prowadzone również po 1950 r.).
 
Wewnątrz m.in. ołtarz główny manierystyczny z 1636 r. z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny autorstwa toruńskiego artysty Jerzego Hoppena z 1955 r. W prezbiterium witraże z 1957 r. autorstwa Edwarda Kwiatkowskiego z Torunia.
Prezbiterium od nawy głównej oddziela kuta dwuskrzydłowa krata z 1651 r. o bogatym ornamencie, fundowana przez ksienię Annę Apolinarę Rozdrażewską. Jej fundacji jest również marmurowa płyta nagrobna pierwszej przełożonej konwentu klarysek bydgoskich Zofii Anny z Rodrażewa Smuszewskiej (zm. 1625 r.).

 

:: Więcej o kościele

Ulica Gdańska jest główną osią i jednocześnie arterią reprezentacyjną bydgoskiego Śródmieścia, które powstało w 2. poł. XIX w.
Po włączeniu Bydgoszczy do Królestwa Prus w ramach I rozbioru Polski w 1772 r., tereny na północ od Brdy wkrótce stały się na kolejne stulecie obszarem intensywnej zabudowy m.in. dla ludności licznie napływającej z głębi Niemiec: Bydgoszcz ze względów politycznych była planowo intensywnie rozwijana przez władze pruskie (patrz: Historia Bydgoszczy), co doprowadziło do ukształtowania jej dzisiejszego oblicza i pozycji. Od połowy XIX w. właśnie uformowało się obecne śródmieście Bydgoszczy - dominująca małomiasteczkowa architektura parterowych lub 1-piętrowych domów ustępowała coraz liczniej powstającej dobrej klasy zabudowie w formie kamienic czynszowych w stylach secesji, klasycyzmu, eklektyzmu. To one dziś stanowią największy wyróżnik Bydgoszczy i jej śródmieścia.
 
Ulicę Gdańską wytyczono w 1820 r. niemal równolegle do dawnego traktu prowadzącego na Pomorze Gdańskie - ob. ul. Pomorskiej, która stopniowo do poł. XIX w. straciła swoje znaczenie. Ze skrzyżowania ul. Pomorskiej i Gdańskiej wybiega na zachód jeszcze jedna ulica - Dworcowa, która po wybudowaniu kolei do Bydgoszczy w 1851 r. zyskała ważną rolę prowadząc do dworca kolejowego.

Obecna zabudowa ulicy Gdańskiej pochodzi z przełomu XIX i XX w. (1895-1914 r.) , kiedy to nabierała ona cech ulicy reprezentacyjnej i prestiżowej. Wówczas to powstały tutaj najbardziej okazałe kamienice i wille urzędników i fabrykantów ówczesnej Bydgoszczy, wiele dotychczasowych skromnych budynków wymieniono na duże i reprezentacyjne, których twórcami byli m.in. najlepsi miejscowi architekci.

 

:: Więcej o ul. Gdańskiej

Widok ogólny ul. Gdańskiej ze skrzyżowania z ul. Pomorską w kierunku płd. W głębi wieża kościoła Wniebowzięcia NMP ss. klarysek z 1602 r., a za nią zaokrąglony budynek narożny z 1913 r. zbudowany dla Otto Pfefferkorna, właściciela fabryki mebli.

 

Modernistyczny budynek domu towarowego z 1911 r., ul. Gdańska 15

Podążając dalej na północ ul. Gdańską docieramy pod nr 14 po prawej stronie, gdzie stoi Hotel Pod Orłem. Jest on symbolem bydgoskiej architektury przełomu XIX i XX w. i jej intensywnego rozwoju w okresie zaboru pruskiego.
Zaprojektowany przez znanego wtedy bydgoskiego architekta Józefa Święcickiego (1859-1913), został wybudowany w 1896 r.
Wówczas był największym i najnowocześniejszym hotelem w Bydgoszczy, olśniewającym bogactwem fasady i reprezentacyjnością wnętrz.
Pięciokondygnacyjny gmach nawiązuje do baroku i odznacza się bogatą dekoracją elewacji z m.in. stiukowymi i kamiennymi rzeźbami figuralnymi i ornamentalnymi. Wyróżnia się pionowa oś główna z wejściem - ponad którym dwa masywne atlanty podtrzymują loggie - i zwieńczona nad attyką dużych rozmiarów rzeźbą orła z rozpostartymi skrzydłami.
 
:: Więcej o hotelu

Plac Wolności założono w 1854 r. w centralnej części rozwijającego się wtedy śródmieścia Bydgoszczy. Ulokowany w ciągu ulicy Gdańskiej sąsiaduje od południa z Parkiem im. Kazimierza Wielkiego. Plac do obecnych rozmiarów powiększono w 1859 r. i nazwano im. gen. Helmuta von Weltzien.
W południowej jego części w 1873 r. wybudowano neoromański w stylu kościół św. Piotra i Pawła (pkt. 22), do 1945 r. ewangelicki, ob. katolicki. Tuż za kościołem, na skraju Parku w 1904 r. odsłonięto monumentalną fontannę "Potop" (pkt. 23), rozebraną następnie przez Niemców w 1943 r. i odtworzoną w 2014 r.
Natomiast pośrodku placu w 1893 r. odsłonięto pomnik cesarza Wilhelma I siedzącego na koniu. Stał tu do 1920 r. kiedy Bydgoszcz znalazła się w niepodległym państwie polskim. W 1945 r. jego miejsce zajął pomnik Wolności ku czci żołnierzy radzieckich, przemianowany w 1991 r. na upamiętniający powrót Bydgoszczy do Polski w 1920 r., stojący obecnie.
Północną pierzeję placu stanowi rząd kamienic czynszowych z przemołu XIX i XX w. oraz neogotycki gmach szkolny z 1877 r. Wyróżnia się narożna z ul. Gdańską kamienica o bogatym detalu architektonicznym, baniastym hełmie narożnym, zbudowana w 1898 r., będąca najwybitniejszym dziełem bydgoskiego architekta J. Święcickiego (wspominanego przy hotelu Pod Orłem - pkt. 20).

Stojący na placu Wolności neoromański w formie kościół św. Piotra i Pawła nie posiada wprawdzie wyjątkowych walorów architektoniczno-artystycznych, ani cennego wyposażenia wnętrza, jest natomiast najstarszym kościołem w tej części Bydgoszczy.
Zbudowany został w latach 1872-1876 dla gminy ewangelickiej. Od 1945 r. należy do katolików, chociaż w tymże roku władze miejskie planowały rozbiórkę kościoła w celu pozyskania miejsca pod budowę pomnika Józefa Stalina.
Charakteryzuje się dużych rozmiarów 8-boczną kopułą nakrywającą nawę oraz wieżą zwieńczoną iglicą.
Wewnątrz m.in. obraz Najświętszej Marii Panny z 1854 r. bydgoskiego malarza Maksymiliana Piotrowskiego (patrz pkt. 12), umieszczony w neobarokowym ołtarzu w 1957 r.
Wnętrze pokryte niehistoryczną polichromią z tegoż roku.

Za kościołem św. Piotra i Pawła, na skraju Parku im. Kazimierza Wielkiego znajduje się fontanna "Potop", przedstawiająca sceny biblijnego potopu. Została odsłonięta w 1904 r. i wkrótce stała się ulubionym miejscem bydgoszczan. Rozebrana w 1943 r. została odtworzona w 2014 r.

 

:: Więcej o fontannie

Na skwerze na rogu ul. Gdańskiej i Śniadeckich w 2005 r. ustawiono pomnik Mariana Rejewskiego (1905-1980).
Rzeźba siedzącego na ławce mężczyzny, który skrupulatnie wylicza coś na kartce, przedstawia legendarnego matematyka i kryptologa pracującego w Biurze Szyfrów Sztabu Głównego Wojska Polskiego w Poznaniu i w Warszawie, dzięki któremu (i jego współpracownikom) rozwiązano jedną z największych tajemnic II wojny światowej – kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma.

 

:: Więcej o Marianie Rejewskim

Pod adresem Gdańska 50 stoi neoklasycystyczna willa z ogrodem Wilhelma Blumwego (1853-1903) - bydgoskiego fabrykanta, właściciela fabryki produkującej maszyny do obróbki drewna, jednego z większych przemysłowców przełomu XIX i XX w. w Bydgoszczy.
Budynek, świadczący o prestiżu fabrykanta, zbudowano w latach 1900-1902 wg projektu berlińskiego architekta Hildebrandta. Ma formę reprezentacyjną w typie palladiańskim nawiązującym do klasycznego-antycznego porządku architektury m.in. z portykiem zwieńczonym tympanonem. 

W rękach rodziny Blumwe budynek pozostawał do 1923 r.
W latach 1933-1939 mieścił się tu Klub Polski oraz Polski Biały Krzyż, a w czasie II wojny światowej niemiecka paramilitarna organizacja Selbstschutz i siedziba powiatowa NSDAP, gdzie m.in. przeprowadzano brutalne śledztwa i egzekucje Polaków.
Od 1945 r. mieści się tutaj Polskie Radio PiK - rozgłośnia uruchomiona na bazie przeniesionej wówczas Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia w Toruniu działającej od 1935 r. (więcej o tym w rozdziale Bydgoszcz znowu polska: wiek XX i XXI).

U zbiegu ulic Słowackiego i 20 Stycznia 1920 r. stoi neobarokowa budowla wzniesiona w 1906 r. jako siedziba urzędu powiatowego w okresie zaboru pruskiego. Pełnił te funkcje także po odzyskaniu niepodległości, do 1975 r. W tymże roku został przekazany filii Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi założonej w 1974 r., przekształconej w 1981 r. w Akademię Muzyczną w Bydgoszczy. Na fasadzie umieszczono łacińską sentencję Musica Spiritus Movens (muzyka porusza ducha).

W sąsiedztwie Akademii Muzycznej znajduje się:

Budynek filharmonii wzniesiony został w latach 1954-58 dla Filharmonii Pomorskiej powstałej w 1953 r. z przeobrażenia Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej, zorganizowanej w Bydgoszczy w 1946 r. w dużej części z muzyków orkiestry symfonicznej w Toruniu (założonej jeszcze w 1936 r.), zlikwidowanej przez władze wojewódzkie oraz z muzyków orkiestry symfonicznej Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia, przeniesionej do Bydgoszczy również z Torunia w 1945 r.

Charakterystycznym elementem architektonicznym tego neoklasycystycznego w formie budynku jest kolumnada centralnie rozmieszczona na fasadzie. Obiekt odznacza się dobrą akustyką. Znajdują się w niej 2 sale koncertowe: na 880 i 150 miejsc.

Nieco kuriozalna wydaje się nazwa filharmonii, bowiem Bydgoszcz leży na Kujawach, nie na Pomorzu.

 

:: Więcej o Filharmonii Pomorskiej

 

Na placu przed gmachem w 2007 r. ustawiono pomnik Andrzeja Szwalbego (1923-2002), wieloletniego dyrektora filharmonii. Dzięki jego zabiegom w 1958 r. wybudowano dla filharmonii okazały gmach. Wokół budowli powstała z jego inspiracji cała "dzielnica muzyczna": zespół szkół muzycznych, akademia muzyczna, internaty i dom akademicki tych placówek oraz parkowa galeria rzeźby obejmująca posągi i popiersia wybitnych kompozytorów.

 

Figura Łuczniczki dziś jest uznawana za jeden z symboli Bydgoszczy, chociaż nie nawiązuje do żadnego wydarzenia historycznego, legendy ani postaci związanej z tym miastem. Została wykonana w 1908 r. w Berlinie przez tamtejszego artystę Ferdinanda Lepcke, jako jedna z jego prac twórczych. Gipsowy odlew łuczniczki pokazywano natomiast na wystawach w Berlinie i Monachium, do Bydgoszczy trafił w 1910 r. na wystawę sztuki zorganizowaną przez Deutsche Gesellschaft für Kunst und Wissenschaft (Niemieckie Towarzystwo Sztuki i Wiedzy). Tutaj figura wzbudziła zainteresowanie burmistrza Hugo Wollfa, który po czasie doprowadził do zakupu oryginału. Przedsięwzięcie to sfinansował bydgoski bankier Louis Aronsohn, a rzeźba nagiej kobiety napinającej łuk do strzału stanęła na placu Teatralnym (pkt. 17). Wywołało to niemałe poruszenie i zgorszenie publiczne, co spowodowało, że w okresie międzywojennym została przeniesiona w głąb skweru, na mniej eksponowane miejsce. Ostatecznie w 1960 r. łuczniczkę ustawiono w dzisiejszym miejscu - w północnym krańcu Parku im. Jana Kochanowskiego, przed powstałym w 1949 r. budynkiem Teatru Polskiego.

Sam budynek Teatru Polskiego wzniesiono w czynie społecznym w latach 1946-1949 na miejscu przedwojennego niemieckiego teatru "Elysium". Dziś jest to jedyna scena dramatyczna w Bydgoszczy.

 

Łuczniczka na tle Teatru Polskiego