Bernadyni w Bydgoszczy odegrali dla tego miasta niemałą rolę w zakresie szerzenia kultury, szkolnictwa i przedsięwzięć naukowych, zwłaszcza w okresie nowożytnym.Zostali tu sprowadzeni w 1480 r. przez biskupa włocławskiego Zygmunta Oleśnickiego, jako drugi po karmelitach (w Bydgoszczy od 1398 r.) zakon w tym mieście.
Wprawdzie nie sprowadzono do Bydgoszczy tak znaczących ówcześnie zakonów, jak dominikanie czy franciszkanie - które odegrały znaczną rolę w dziejach Europy i których obecność była charakterystyczna dla dużych i ważnych miast - to jednak bernardyni obok wspomnianych karmelitów wpłynęli na przedrozbiorową historię Bydgoszczy i należeli do najistotniejszych zakonów w tym mieście.
Na lokalizację siedziby bernardyńskiej wybrano teren poza obszarem miasta lokacyjnego (Stare Miasto), na południowy-wschód od (dawnej) wyspy zamkowej, początkowo przy niewielkim kościele św. Idziego (rozebranym w 1879 r.). Wkrótce obok rozpoczęto budowę drewnianego klasztoru i kościoła (pierwotnie pw. Matki Boskiej, św. Hieronima i św. Franciszka). Ok. 1550 r. podjęto budowę murowanego zespołu klasztornego w miejsce spalonego drewnianego; rozbudowę prowadzono w latach 1761-1770.
Bernardyni na ogół w każdym swoim konwencie prowadzili szkoły. Podobnie było w Bydgoszczy, gdzie od ok. 1530 r. prowadzili dwuletnie (później od 1686 r. do 1724 r. czasowo trzyletnie) studium filozoficzno-teologiczne, w którym nauczano logiki, przyrody, metafizyki i kosmologii. W najświetniejszym okresie (pocz. XVII w.) rocznie kształciło się tu 10 uczniów. Po ukończeniu nauki i otrzymaniu święceń kapłańskich bracia udawali się na dalsze studia teologiczne do Poznania. Szkoła z przerwami (m.in. 1659-1661, 1709-1711: zamknięta, 1725-1737: przeniesiona do Torunia), działała do 1774 r., kiedy to została zamknięta przez władze pruskie, po włączeniu Bydgoszczy w ramach I rozbioru Polski do państwa pruskiego.
Szkoła bernardyńska posiadała m.in. bibliotekę, z której korzystali uczniowie i zakonnicy, a którą zaczęto tworzyć wraz z przybyciem bernardynów do Bydgoszczy (pierwsze książki przywieźli bracia z Krakowa). Z czasem urosła ona do największych zbiorów w Bydgoszczy, chociaż daleko jej było najzasobniejszych przedrozbiorowych bibliotek polskich - do bogactwa i różnorodności księgozbiorów pruskich Gimnazjów Akademickich, zwłaszcza toruńskiego, którego biblioteka była jedną z najlepiej wyposażonych w Europie.Biblioteka bernardyńska nieznacznie ucierpiała w czasie potopu szwedzkiego w poł. XVII w. oraz pustoszącej Bydgoszcz wojnie północnej 1700-1721 r.; w kolejnych latach zbiory nadal się powiększały i w 1810 r. osiągnęły ok. 2400 tomów. Jednak inwentaryzacja z 1817 r. wykazała już tylko 1989 pozycji książek i rękopisów. Po kasacie klasztoru bernardyńskiego w 1829 r. księgozbiór przeniesiono do bydgoskiego kościoła parafialnego św. Marcina i Mikołaja, a w 1907 r. został przekazany do zasobów biblioteki miejskiej, gdzie jest przechowywany do dziś, w specjalnie zaaranżowanym w 1936 r. pomieszczeniu, stylizowanym na gotyckie. Obecnie liczy 1557 pozycji dzieł (w tym 97 inkunabułów, tj. druków powstałych do końca 1500 r.), zebranych w okresie staropolskim w Bydgoszczy przez zakon bernardynów.
Wśród bydgoskich bernardynów w historii wyróżnił się Bartłomiej z Bydgoszczy (ok. 1475-1548), gwardian konwentu bydgoskiego w latach 1518-1524, autor m.in. wielkiego łacińskiego kopiarza ustaw zakonnych i uchwał kapitulnych, bulli i przywilejów papieskich (1500-02), a szczególnie zasłynął jako autor słownika łacińsko-polskiego (rękopis z 1532 r., przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnyjm w Poznaniu; uzupełnie i rozszerzenie w 1544 r.). Słownik ten, wzorowany na wcześniejszych podobnych pracach, zawierający 4472 wyrazy polskie odpowiadające terminom łacińskim, przeznaczony był jako podręcznik dla życia codziennego konwentu oraz dla nauczania w klasztornym studium, a nie tworzony w zamiarze osiągnięcia dzieła naukowego.
Spuścizna pisarska Bartłomieja z Bydgoszczy ma dziś znaczną wartość kultralno-historyczną i naukową do badań historyczno-językowych polszczyzny.
