| lp. |
czynnik |
Bydgoszcz |
Toruń |
sytuacja geopolityczna |
| 1 |
prawa miejskie |
1346
|
1233
prawo chełmińskie
|
Bydgoszcz:
Królestwo Polskie
Toruń:
Państwo krzyżackie
|
| 2 |
Liczba ludności w końcu XVI w. |
2 - 3 tys. |
12 - 15 tys.
(Toruń czwartym co do wielkości miastem Królestwa Polskiego ok. 1500 r.*)
|
Bydgoszcz:
Rzeczpospolita Obojga Narodów (woj. inowrocławskie)
Toruń:
Rzeczpospolita Obojga Narodów (Prusy Królewskie, miasto autonomiczne)
|
| 3 |
Liczba ludności w "złotym wieku" Rzeczypospolitej (1. poł. XVII w.) |
prawie 5 tys. |
18 - 20 tys.
|
| 4 |
Liczba ludności po poł. XVII w. (po "potopie szwedzkim") |
poniżej 1 tys. |
15 tys. |
| 5 |
Ustrój i samorządność |
- prawa miejskie magdeburskie (1346 r.)
- miasto królewskie, władze miasta wybierane przez starostów królewskich i od nich zależne (= niesamodzielność miasta)
- reprezentant króla w mieście: starosta i kasztelan wybierani z grona zaufanych króla
- dochody z folwarków i dóbr królewskich na obszarze starostwa (ok. 1350 km2) nie zasilały budżetu miasta, a budżet królewski
- instancją odwoławczą dla rozstrzygnięć Rady bydgoskiej była Rada Inowrocławia, od 1504 r. Rada Poznania.
|
- prawa miejskie chełmińskie (1233 r.)
- Privilegia Casimiriana (1457 r.)
- Reformatio Sigismundi (1523 r.)
- miasto królewskie, władze miasta wybierane samodzielnie
- autonomia prawno-ustrojowa, sądownicza
- reprezentant króla w mieście: burgrabia wybierany tylko spośród 4 wskazanych królowi rajców miejskich toruńskich (interesy króla oraz kontrolę królewską nad Toruniem osłabiał więc fakt, iż burgrabia reprezentował jednocześnie interesy Rady, które były mu bliższe, a to świadczy o ogromnej niezależności Torunia)
- folwarki i dobra królewskie z territorium civitatis terytorium Torunia (360 km2) przekazane miastu, dochody zasilały budżet miasta
- od 1459 r. Rada Torunia stanowiła instancję odwoławczą dla miast funkcjonujących na prawie chełmińskim w Prusach Królewskich i Królestwie Polskim
|
| 6 |
Prawo samodzielnego wyboru władz miejskich |
Nie |
Tak |
| 7 |
Prawo posiadania miejskich regularnych sił zbrojnych |
Nie |
Tak |
| 8 |
Prawo udziału w wyborze króla polskiego |
Nie |
Tak
(w sejmach elekcyjnych tylko 3 polskie miasta (Toruń, Gdańsk, Elbląg) miały prawo głosu, zasiadając w tzw. zgromadzeniu senatorskim jako jedyni tam reprezentanci miast polskich)
|
| 9 |
Prawo udziału w sejmach walnych |
Nie |
Tak
(udział brali przedstawiciele tylko uprzywilejowanych miast: Torunia, Krakowa, Poznania, Lwowa, Gdańska, Warszawy, Wilna i od 1708 r. Lublina.
Przedstawiciele tych miast składali swoje podpisy obok elektorów szlacheckich, a w przypadku Torunia i Gdańska nawet przed nimi)
|
| 10 |
Czynny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej |
Nie
|
Tak
(reprezentanci Torunia uczestniczyli w sejmach walnych, elekcyjnych (wyborze króla) i nadzwyczajnych, uczestniczyli w sejmikach generalnych pruskich,
Toruń posiadał swojego stałego przedstawiciela - rezydenta - na dworze królewskim,
Rada toruńska utrzymywała korespondencję i kontakty z dworem królewskim)
|
| 11 |
Prawo udziału w sejmikach ziemskich |
Nie |
Tak |
| 12 |
Odbywanie sejmów walnych |
- 1520 r. pod Bydgoszczą |
w Ratuszu Staromiejskim:
- 1519/1520 r.
- 1576 r.
- 1626 r.
|
| 13 |
Miasto w Kodeksie Zamoyskiego (1778 r.) |
Nie |
Tak
(miasta: Toruń, Gdańsk, Kraków, Wilno, Warszawa, Grodno, Poznań, Lublin, Kamieniec Podolski tworzyły grupę "miast większych", miały prawo wysyłania ablegatów na sejmy walne i nadzwyczajne)
|
| 14 |
Miasto w Polonii Marcina Kromera (1512-1589) |
Nie |
Tak
(autor wskazuje uprzywilejowaną pozycję miast: Torunia, Gdańska, Elbląga i Krakowa i podkreśla autonomiczny charakter miast i należących do nich terytorów: Torunia, Gdańska, Elbląga)
|
| 15 |
Prawo mennicze (bicia monety miejskiej) |
Nie |
Tak |
| 16 |
Prawo wyboru reprezentanta króla w mieście spośród kandydatów miasta |
Nie |
Tak
(burgrabia królewski w Toruniu wybierany przez króla spośród 4 kandydatów (2 rajców i 2 burmistrzów) wskazanych przez Radę miejską; było to dla Torunia niezwykle korzystne i odzwierciedlało jego wysoki stopień niezależności i samodzielności wobec władzy królewskiej; taka metoda wyboru burgrabiego powodowała w naturalny sposób, że interesy i wpływy króla w Toruniu były osłabione, bo burgrabia jako jednocześnie rajca toruński był bardziej związany z interesami Rady, które były mu bliższe)
|
| 17 |
Autonomia i samodzielność w zakresie sądownictwa |
Nie |
Tak
(wśród miast Rzeczypospolitej przedrozbiorowej tylko Toruń oraz Gdańsk posiadały najdalej posuniętą autonomię i niezależność od polskiej władzy królewskiej, co było gwarantowane tzw. Przywilejem Wielkim z 1457 r. króla Kazimierza Jagiellończyka w nagrodę za finansowy i militarny udział tych miast w obaleniu władzy krzyżackiej (wojna z zakonem krzyżackim 1454-1466, zakończonej II pokojem toruńskim) i włączeniu Prus Królewskich do Królestwa Polskiego; na wspomnianą wojnę Toruń wydał ok. 198 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 82 lat, a Poznania w ciągu 270 lat)
|
| 18 |
Główszczyzna |
wysokość główszczyzny za zabicie bydgoszczanina była równa główszczyźnie za zabicie chłopa i niższa od główszczyzny za zabicie szlachcica |
wg przywileju królewskiego z 1627 r. dla Torunia i Gdańska wysokość główszczyzny za zabicie torunianina (i gdańszczanina) była równa główszczyźnie za zabicie szlachcica |
| 19 |
Sąd wyższy dla rozstrzygnięć Rady miejskiej |
Inowrocław,
od 1504 r. Poznań
|
Toruń |
| 20 |
Prawo nobilitacji mieszczan |
Nie |
Tak
(Nie ma w ogóle w Polsce miasta bardziej nasiąkłego elementem heraldycznym niż Toruń i pod tym względem żadne inne miasto z Krakowem włącznie nie może się z nim równać - Marian Gumowski: "Herbarz patrycjatu toruńskiego", 1970)
|
| 21 |
Prawo sądownicze wobec stanu szlacheckiego |
Nie |
Tak
(wcześniejszy królewski przywilej pozywania i sądzenia szlachty za przestępstwa kryminalne dokonane w Toruniu i na jego terytorium przed sąd toruński (i odpowiednio gdański) potwierdziła konstytucja sejmowa "Miasta Toruń y Gdańsk" z 1627 r.)
|
| 22 |
Prawo nabywania ziemi przez mieszczan poza terytorium miasta |
Nie |
Tak
(prawo takie na równi ze szlachtą mieli wszyscy obywatele Torunia, Gdańska, Elbląga, Krakowa, Wilna i od 1661 r. Mohylewa)
|
| 23 |
Prawo wolności wyznania |
Nie
(wprost przeciwnie: wiele edyktów królewskich (z lat np. 1570, 1588, 1589, 1590, 1593, 1627), zakazywało dopuszczania do godności miejskich niekatolików, nadawania prawa miejskiego i osiedlania się w Bydgoszczy innowierców i nakazujące ich usunięcie z miasta, zakazujące sprzedawania im domów, zarówno w mieście (w obrębie murów miejskch), jak i na przedmieściach) |
Tak
(przywilej króla Zygmunta II Augusta z 1558 r. (również dla Gdańska) zezwalał na wyznawanie luteranizmu (później innych odłamów), co wobec nastrojów reformacyjnych w mieście spowodowało przyjęcie go przez większość mieszkańców; wzmocniło to odrębność etniczno-kulturową oraz tożsamość miasta (Torunia i Gdańska); Toruń stał się jednym z największych ośrodków innowierczych w Rzeczypospolitej, miejscem schronienia i działalności wielu przybyłych tu prześladowanych, ośrodkiem drukarstwa ich twórczości;
swobody wyznaniowe tego niemieckojęzycznego miasta pozwoliły też na silny rozwój nauki, kultury umysłowej, która paradoksalnie odniosła duży wkład dla rozwoju kultury Rzeczypospolitej przedrozbiorowej)
|
| 24 |
Prawo posługiwania się czerwonym kolorem pieczętnym |
Nie |
Tak, od 1506 r. |
| 25 |
Samorządna republika miejska |
Nie
(brak samodzielności i samorządności,
rajcy wskazywani przez starostę - urzędników królewskich;
miasto nie było w stanie wykupić wojtostwa)
|
Tak
(Respublica Thoruniensis;
pełna samorządność w całym zakresie administracji, spraw wewnętrznych i sądownictwa, dodatkowo uprawnienia udziału w życiu politycznym państwa i prowadzenia własnej polityki miejskiej,
np. w 1764 r. Toruń skutecznie sprzeciwił się planom ulokowania w mieście polskiego urzędu – sądu trybunalskiego dla spraw prowincji wielkopolskiej i Prus Królewskich, dowodząc poprzez swojego rezydenta Samuela Luthera Gereta na dworze królewskim w Warszawie, że Toruń, podobnie jak i całe Prusy Królewskie, jako miasto autonomiczne nie podlega organom Rzeczypospolitej, a bezpośrednio królowi i w związku z tym nie może w nim istnieć polski sąd.
Wprawdzie Toruń – w przeciwieństwie do innych miast polskich – nie podlegał trybunałowi, a decyzja o ulokowaniu tu sądu trybunalskiego nie odebrałaby Toruniowi jego wyjątkowego statusu, to jednak Rada toruńska obawiała się ewentualnych ekscesów antymiejskich i antyewangelickich ze strony zjeżdżających do Torunia tłumów szlachty generalnie nieprzychylnej wielkim miastom pruskim oraz nacisków do zmiany uprzywilejowanej pozycji Torunia i objęcia go kompetencją trybunału. Ostatecznie Toruń zwyciężył w obronie swoich uprawnień i autonomii i nie dopuścił do umiejscowienia tutaj polskiego urzędu, który ulokowano w niedalekiej Bydgoszczy;
- Toruń i Gdańsk posiadały niezwykle mocną pozycję nie tylko gospodarczą, ale i ustrojową w całej Rzeczypospolitek, bijąc w tej mierze miasta rezydencjonalne królów polskich - Kraków i Warszawę - Stanisław Salmonowicz: "W staropolskim Toruniu XVI-XVIII w.", 2005)
|
| 26 |
Rezydent (przedstawiciel) miasta na dworze królewskim |
Nie |
Tak |
| 27 |
Udział miasta i mieszczaństwa w wydarzeniach rangi międzynarodowej i ogólnopolskiej |
Nie
(- bierne przyglądanie się wydarzeniom polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej 1454-1466; 7 pobytów króla Kazimierza Jagiellończyka na zamku starościńskim;
- jedynym ważniejszym w skutkach wydarzeniem mającym miejsce w Bydgoszczy było ratyfikowanie traktatu welawsko-bydgoskiego w 1657 r., jednak bez zaangażowania i bez udziału mieszczaństwa, ani miasta)
|
Tak
(np. - w wydarzeniach zbrojnych, politycznych i organizacyjnych Hanzy,
- w formowaniu i funkcjonowaniu Związku Pruskiego, w doprowadzeniu do wypowiedzenia posłuszeństwa Krzyżakom i w polsko-krzyżackiej wojnie 13-letniej,
- znaczący udział (dyplomatyczny - aktywny udział w negocjajach królewsko-krzyżackich w trakcie wojny 13-letniej (16 pobytów króla Kazimierza Jagiellończyka w Toruniu); finansowy i militarny) w obaleniu władzy Krzyżaków i włączeniu Prus do Polski (wojna 13-letnia 1454-1466; na wsparcie polskich działań wojennych Toruń wydał ok. 198 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat),
- w traktacie II pokoju toruńskiego 1466 r.,
- w konflikcie polsko-krzyżackim 1519-1521 r.,
- w zawarciu 'kompromisu toruńskiego' - ostatniego w historii rozejmu polsko-krzyżackiego w 1521 r.,
- Colloquium Charitativum 1645 r.,
- synod generalny luteran, kalwinistów i braci czeskich 1595 r.,
- pogrzeb Anny Wazy, 1636 r.,
- synod ewangelików z Korony i Litwy celem wypracowania polityki pozwalającej na wspólną obronę praw różnowierców i wolności wyznaniowej 1721 r.)
|
| 28 |
Wizyty królów polskich |
27 wizyt - 11 władców; pobyty głównie na zamku starościńskim
|
55 wizyt - 14 władców; pobyty w Sali Królewskiej Ratusza Staromiejskiego |
| 29 |
Powierzchnia lokacyjna miasta w obrębie obwarowań miejskich |
10,5 ha |
33 ha |
| 30 |
Bramy miejskie |
3 |
13 |
|
31
|
Obronność miasta: mury miejskie |
- budowa: przed 1484 r.
- długość: 0,47 km
- mur pojedynczy
- 5 baszt
|
- budowa: przed 1250 r.
- długość: 3 km
- mury podwójne (od płd-.zach. potrójne)
- 54 baszty
|
| 32 |
Obronność miasta: obwarowania bastionowe |
Nie |
Tak
(Toruń jedną z najpotężniejszych twierdz obronnych I RP)
|
| 33 |
Barbakany |
0 |
2
(w tym najstarszy na ziemiach polskich: 1429 r.)
|
| 34 |
Pionierskie osiągnięcia cywilizacyjne i kulturowe |
|
- nowatorska architektura gotycka kościoła Mariackiego,
- architektura i sklepienia kościoła św. Jakuba,
- najstarsze w Polsce i jedne z najstarszych w Europie organy (w kościele Mariackim: 1601-9 r., w kościele św. Jakuba: 1611 r.; niezachowane: sprzed 1343 r. w kościele Mariackim),
- jedna z pierwszych aptek w Europie (Królewska, zał. 1389 r., nieprzerwanie działała do 2011 r.),
- pierwsze barbakany na ziemiach polskich: Starotoruński: 1429 r., Chełmiński: 1449 r.,
- największy dzwon średniowieczny w Polsce (Tuba Dei, 1500 r.),
- drugi na całej Wiśle i najdłuższy most w I RP (bud. 1497-1500 r.),
- druk pierwszego na świecie czasopisma (Insitutio Literata, 1586 r.),
- pierwsza europejska próba porozumienia religijnego: Colloquium Charitativum, 1645 r.
|
| 35 |
Działalność w ramach Hanzy |
Nie |
Tak
(intensywna zwłaszcza w XIII, XIV w.: Toruń inicjatorem zwoływania zjazdów miast pruskich oraz koordynatorem spraw polityki handlowej na rynkach zagranicznych; udział w poselstwach i pertraktacjach dyplomatycznych Hanzy; siedziba archiwum Hanzy kwartału pruskiego)
|
| 36 |
Prawo składu |
Nie |
Tak |
| 37 |
Międzynarodowe kontakty handlowe i kulturalne |
Nie |
Tak
(- w średniowieczu w ramach Hanzy głównie miasta flandryjskie, angielskie, westfalskie, nadreńskie, śląskie, polskie, górnowęgierskie, norweskie, szweckie, ruskie, czeskie;
- w okresie nowożytnym kontakty handlowe: poza miastami z Prus Królewskich, Królestwa Polskiego i Litwy w ramach trzech corocznych jarmarków międzynarodowych: miasta Śląska, Rusi, Królewiec, Norymberga, Antwerpia, Wiedeń,
kontakty kulturalne w związku z działalnością naukową quasiuniwersyteckiego Gymnasium Academicum i w związku z protestanckim charakterem Torunia kontakty z kulturą niemieckojęzyczną, śląską, flandryjską i niderlandzką oraz miastami uniwersyteckimi, zwłaszcza niemieckojęzycznymi
|
| 38 |
Zasięg bezpośrednich kontaktów handlowych i kulturalnych |
200 km
(m.in. Gdańsk, Poznań, Toruń, sporadycznie Kraków)
|
3000 km
(m.in. Brugia, Londyn, Bergen, Sztokholm, Kijów, Praga)
|
| 39 |
Wielkość spławnego handlu zbożowego w najlepszym okresie (XVI/XVII w.) |
2030 łasztów
średniorocznie
|
2370 łasztów
średniorocznie
|
| 40 |
Jarmarki o międzynarodowym zasięgu |
Nie |
Tak
(ustanowione przywilejem króla Kazimierza Wielkiego w 1472 r. trzy razy w roku; dzięki konstytucji sejmowej z 1628 r. jarmarki toruńskie, wraz z gnieźnieńskimi i łowickim, były jedynym miejscem pośrednictwa handlowego między wschodem (Litwą, Rosją) a zachodem (Śląskiem, Austrią i krajami niemieckimi); poza kupcami z Prus Królewskich, Korony i Litwy, licznie brali w nich udział kupcy takich dalekich miast jak np.: Norymberga, Antwerpia, Wiedeń, Londyn)
|
| 41 |
Składy solne
|
1522 r.: skład soli krajowej
1578 r.: królewski zakaz sprowadzania przez Bydgoszcz soli zamorskiej
|
1510 r. skład soli krajowej, prawo składu na towary solone
1543 r.: skład soli zamorskiej
|
| 42 |
Produkcja rzemieślnicza i artystyczna |
- maksymalna liczba cechów: 13, liczba mistrzów: ok. 100;
- tylko produkcja rzemieślnicza, brak artystycznej; ponadlokalnie znane wyroby garncarskie, piwo
|
- maksymalna liczba cechów: 53, liczba mistrzów: 713;
- szeroko znane i dobrej jakości artystycznej eksportowane wyroby, zamawiane też przez dwory biskupie, szlacheckie, królewskie, m.in. witrażownictwo, złotnictwo, malarstwo, snycerka, intarsja, zegarmistrzostwo;
- szeroko znane eksporotowane wyroby rzemieślnicze, m.in.: sukno, prod. mydlarskie, pierniki
|
| 43 |
Działalność naukowa i kulturotwórcza mieszczaństwa o zasięgu ponadlokalnym |
Nie |
Tak
(w średniowieczu m.in.: Łukasz Watzenrode, Mikołaj Kopernik, Sylwester Stodewescher, Mikołaj Crapitz, Johann Abzieher, Conrad Bavarus, w nowożytności m.in.: Wilhelm Haldenhof, Johannes Matz, Samuel Luther Geret, Thomas Soemmerring, Samuel Bogumił Linde, Fryderyk Skarbek, Michał J. Hube, Adam Freytag, Efraim Schröger;
Towarzystwo Uczone zał. 1752 r.)
|
| 44 |
Działalność kulturotwórcza i naukowa w mieście, o znaczeniu ponadlokalnym |
- Kolegium jezuickie, od 1648 r.
|
- Franciszkanie od 1239 r., Annales Minorum Prussicorum,
- Konrad Gesselen (1409-1469),
- Gimnazjum, od 1594 r. Akademickie – szkoła półwyższa (11-letnia): kontakty naukowe międzynarodowe, działalność naukowa na wysokim poziomie europejskim (z zakresu m.in. historii, języka polskiego, astronomii, prawa, filozofii, teologii),
- Kolegium jezuickie, od 1605 r.,
- Biblioteki (w średniowieczu franciszkańska, świętojańska - od poł. XIV w. - pierwsza w państwie krzyżackim, dominikańska, od XVI w. Gimnazjalna-Publiczna - jedna z najlepiej wyposażonych i zorganizowanych w Europie; jezuicka; wyjątkowo liczne i obszerne księgozbiory patrycjatu miejskiego - znanych 75 w okresie oświecenia),
- Czasopiśmiennictwo, od 1586 r., w tym naukowe,
- Drukarnie, od 1569 r.,
- Toruń jednym z najważniejszych ośrodków myśli wczesnooświeceniowej w Polsce,
- Jeronimus Aurimontanus (1465-1558),
- Wawrzyniec Korwin (1470-1527),
- Erazm Glicner (1535-1603)
- Petrus Artomius (1552-1609)
- Jan Turnowski (1567-1629)
- Pavel Stranský (1583-1657)
- Paulus Guldenius (1588-1658)
- Barłomiej Strobel (1597-1647)
- Martin Opitz (1597-1639)
- Heinrich Schaeve (1624-1661)
- Konrad Thamnitius (1626-1656)
- Georg Wende (1635-1705)
- Jan Meier (1639-1676)
- Jan Rzik (ok. 1650-1711)
- Paulus Pater (1656-1724)
- Michał Bogusław Ruttich (1686-1735)
- Efraim Oloff (1685-1735)
- Christoph Hartknoch (1644-1687)
- Martin Böhm (1659-1715)
- Jakob Zabler (1670-1753)
- Georg Peter Schultz (1680-1748)
- Ulrich Schober (1559-1598)
- Jan Rybiński (1565-1621)
- Konrad Graser (1585-1630)
- Martin Murinius (XVI w.)
- Jan Krakowczyk (XVI w.)
- Johannes Celscher (1564-po 1608)
- Piotr Jaenichen (1679-1738)
- Jan Daniel Hoffmann (1701-1766)
- Johann Gottlieb Willamow (1736-1777)
i inni
|
| 45 |
Wyróżniająca się w skali ogólnopolskiej twórczość artystyczna |
Nie |
Tak
(słynne np. złotnictwo, witrażownictwo, zegarmistrzostwo, rzeźba, malarstwo, intarsja)
|
| 46 |
Ośrodek drukarstwa |
Nie
|
Tak, duży, od 1569 r. |
| 47 |
Pierwsze muzeum |
(1890 r.) |
1594 r. |
| 48 |
Pierwsze czasopismo |
(1808 r.
("Dziennik Doniesień Rządowych i Prywatnych Departamentu Bydgoskiego"))
|
1586 r.
("Institutio Literata")
|
| 49 |
Czasopiśmiennictwo |
Nie |
Tak
(od 1586 r. do do 1793 r. 9 tytułów; w XVIII w. Toruń był czołowym ośrodkiem czasopiśmiennictwa w Rzeczypospolitej, zwłaszcza naukowego i informacyjnego)
|
| 50 |
Teatr |
- od 1623 r.: teatr jezuicki, nie reprezentował wysokiego poziomu, tematyka religijna, okolicznościowa (jezuici w Bydgoszczy od 1616 r.) |
- 1584 r.: teatr Gimnazjum Akademickiego, tematyka teatru antycznego, religijna, okolicznościowa, dworska; przedstawienia w języku łacińskim, grece starożytnej, polskim, niemieckim; jeden z najwyższych poziomów w Rzeczypospolitej; wystawiane sztuki autorów europejskich (np. Andreas Gryphius, Hugo Grotius, Nikodem Frischlin, Giovanni Battista Gaurini, opery Carlo Pallavicino), toruńskich (np. Paulus Pater, Christoph Hartknoch, Georg Peter Schulz) i starożytnych (Sofolkes, Eurypides, Seneka, Terencjusz, Plaut, sceniczne inscenizacje Cycerona)
- 1640 r.: pierwsza informacja o teatrze jezuickim, nie reprezentował wysokiego poziomu, tematyka religijna, okolicznościowa, antyczna (jezuici w Toruniu od 1596 r.)
|
| 51 |
Poczta
|
- 1733 r.: pierwsze stałe połączenie (poczta królewska) Piła-Nakło-Bydgoszcz-Toruń |
- 1573 r.: pierwsze stałe połączenie (Gdańsk-Toruń-Poznań-Wrocław),
- 1604 r.: gdańsko-toruńska ordynacja pocztowa,
- 1629 r.: połączenie Lwów-Zamość-Lublin-Kazimierz Dolny-Warszawa-Toruń-Gdańsk,
- 1634 r.: połączenie poczty królewskiej: Warszawa-Toruń-Gdańsk,
- 1650 r.: uruchomienie stałej postahalterni, od 1654 r. królewskiej stacji pocztowej
- 1714 r. połączenie poczty królewskiej: Drezno-Poznań-Toruń,
- Toruń jednym z 7 głównych węzłów pocztowych i prasowo-informacyjnych w Rzeczypospolitej |
| 52 |
Wodociągi miejskie |
po 1523 r. |
2. ćw. XIV w. |
| 53 |
Działalność zakonu franciszkanów i dominikanów |
Nie |
Tak |
| 54 |
Działalność szkoły quasiuniwersyteckiej |
Nie |
Tak
(Gymnasium Academicum, od 1594 r.; Świetne akademickie gimnazja Gdańska, Torunia, Elbląga powstały w XVI w. w kręgu mieszczańskiego mecenatu i rywalizowały z powodzeniem z uczelniami egzystującymi dzięki mecenatowi królewskiemu (Akademia Krakowska, nieco później Wileńska, w XVIII w. Collegium Nobilium) i magnacko-szlacheckiemu, takimi jak Akademia Lubrańskiego w Poznaniu, Akademia Zamoyska - Bogucka M.: Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej XVI-XVIII w., Warszawa 2009
|
| 55 |
Działalnia podejmowane w celu utworzenia uniwersytetu |
Nie |
Tak, 1595 r. |
| 56 |
Liczba mieszkańców udających się na studia wyższe do innych miast |
ok. 50 osób przez 3 stulecia: XV, XVI, XVII w. |
224 osoby w latach 1466-1548
335 osób w latach 1551-1660
|
| 57 |
Zabiegi w celu utworzenia wolnego miasta |
Nie |
Tak, 1771, 1772 r. |
| 58 |
Manifestacja przywiązania do polskości i wierności miasta |
(- Bartłomieja z Bydgoszczy (ok. 1475-1548) słownik łacińsko-polski) |
Tak
- przywódcza rola w Związku Pruskim 1440-1466, zmierzającym do włączeniu Prus do Polski i poddania Prus królowi polskiemu (Tileman vom Wege, Rutger von Birken, Johan Huxer, Hermann Rusop, Konrad Theudenkus i in.),
- znaczący udział (dyplomatyczny i finansowy) w obaleniu władzy Krzyżaków i włączeniu Prus do Królestwa Polskiego 1454-1466 (na wsparcie polskich działań w trakcie wojny 13-letniej Toruń wydał ok. 198 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat),
- uroczyste hołdy wierności kolejnym królom Polski 1454-1793, składane w Toruniu przez królem lub jego przedstawicielem,
- Poczet Królów Polski: najstarszy zespół wizerunków królewskich, 1645 r.,
- Ikonograficzny program alegoryczny na fasadzie Dworu Artusa, 1626 r., gloryfikujący królów polskich,
- badania nad językiem polskim, dziejami i kulturą Polski w Gimnazjum Akademickim (m.in. Jan Daniel Hoffmann, Michał Bogusław Ruttich, Efraim Oloff, Jan Fryderyk Bachstrom, Piotr Artomius, Konrad Thamnitius),
- nauczanie języka polskiego w Gimnazjum Akademickim na wysokim poziomie,
- Konrada Thamnitiusa panegiryk na cześć króla Jana Kazimierza, 1660,
- 'talary oblężnicze', 1630-31, wybijane przywilejem króla Zygmunta III Wazy jako jeden z dowodów uznania trwałości wierności Torunia Królestwu Polskiemu i skutecznego odparcia przez Toruń najazdu szwedzkiego w 1629 r. (Fides et Constantia per Ignem Probata; Wierność i Stałość przez Ogień Doświadczona),
- De constantia Thoruniensiumin obsidione probata, Konrad Thamnitius, 1651 (O stałości toruńskiej w potrzebie wypróbowanej)
- słowa króla St. Augusta Poniatowskiego ubolewającego nad losem wiernego królowi Torunia: Naprawdę, że nie mogę myśleć o mieście Toruniu bez łez w oczach. To miasto jest zawsze jednym z najwierniejszych, a jednak zawsze jednym z najnieszczęśliwszych
- medal na 300. rocznicę zrzucenia jarzma krzyżackiego i komentarz Zygmunta Glogera (1845-1910; "Encyklopedia Staropolska"): Medale, wybite znacznym kosztem na trzechsetną rocznicę przez wolnych i żadnym wpływom niepodległych mieszkańców Gdańska i Torunia, są śpiżowym pomnikiem ich uczuć, który żadnych komentarzy tu nie potrzebuje,
- liczne druki polskie autorstwa miejscowych twórców tłoczone w drukarni toruńskiej, począwszy od dzieła słynnego Erazma Glicznera (1535-1603) protestanckiego pisarza religijnego w 1569 r.,
- stosowany często zestaw 3 herbów: Królestwa Polskiego, Prus Królewskich, m. Torunia,
- demonstracyjne zamknięcie bram miejskich przed wkraczającymi oddziałami pruskimi w ramach II rozbioru Polski
- nieogłoszenie się wolnym miastem hanzeatyckim i twanie przy hołdzie wierności królowi polskiemu
|
| |
Powyżej: okres przedrozbiorowy Poniżej: okres rozbiorowy i porozbiorowy |
| 60 |
Liczba ludności w 1772 r. |
ok. 1 tys. |
ok. 10 tys. |
Bydgoszcz: Królestwo Prus
Toruń: Rzeczpospolita
|
| 61 |
Liczba ludności w 1793 r. |
ponad 3,5 tys. |
ok. 6 tys. |
Królestwo Prus |
| 62 |
Liczba ludności w 1807 r. |
ok. 4 tys. |
ok. 7 tys. |
Księstwo Warszawskie |
| 63 |
Liczba ludności w 1817 r. |
ok. 6,9 tys. |
ok. 9 tys. |
Królestwo Pruskie |
| 65 |
Liczba ludności w 1849 r. |
10,2 tys. |
10,5 tys. |
| 65 |
Liczba ludności w 1910 r. |
93 tys. |
46 tys. |
II Rzeczpospolita |
| 66 |
Liczba ludności w 2010 r. |
356 tys. |
205 tys. |
III Rzeczpospolita |
| 67 |
Życie narodowe polskie w czasie zaboru
|
- kilkanaście organizacji polskich o lokalnym zasięgu (np. Kasyno Polskie zał. 1844 r., Liga Polska zał. 1848 r., Cechowa kasa pożyczkowa zał. 1850 r., Lud Polski - Gromada Rewolucyjna Londyn zał. 1854 r., filia poznańskiego Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Wlk. Księstwa Poznańskiego zał. 1841 r., Spółka Zarobkowa zał. 1869 r., - późn. Bydgoski Bank Ludowy, spółdzielnia kredytowa "Bank Spółka" zał. 1895 r.,
"Dziennik Bydgoski" 1908-1939; Towarzystwo Przemysłowe zał. 1872 r., chór św. Wojciech zał. 1876 r., Towarzystwo Czeladzi Katolickiej zał. 1878 r., Towarzystwo Czytelni Ludowych zał. 1881 r., chór "Halka" zał. 1883 r., Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” zał. 1886 r., Związek Kobiet Pracujących zał. 1905 r., "Dom Polski" zał. 1906 r., chór "Moniuszko" zał. 1908 r.)
|
- 39 organizacji polskich, w tym wiele o zasięgu działania obejmującym całą prowincję Prus Zachodnich, niektóre ponadto też część Prowincji Poznańskiej, liczne czasopisma (w tym Gazeta Toruńska), a także Towarzystwo Naukowe - jedyna polska instytucja naukowo-badawcza w Prusach Zachodnich, profesjonalnie bada i dokumentuje polskość Pomorza Nadwiślańskiego,
(np. Związek Plebejuszy zał. 1844 r., Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej Prus Zachodnich zał. 1848 r., Liga Narodowa Polska zał. 1848 r., Towarzystwo Polskie zał. 1848 r., Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe zał. 1862 r., Towarzystwo Oświaty Ludowej zał. 1872 r., Centralny Zarząd Towarzystw Rolniczych w Prusach Zachodnich zał. 1874 r., Towarzystwo Naukowe w Toruniu zał. 1875 r., Muzeum TNT zał. 1876 r., Bank Kredytowy Donimirski-Kalkstein-Łyskowski i Spółka zał. 1866 r., Toruńskie Towarzystwo Pożyczkowe zał. 1867 r., coroczne pomorskie Sejmiki Gospodarcze od 1867 r., Towarzystwo Śpiewu św. Cecylii zał. 1867 r., Towarzystwo Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod Zaborem Pruskim zał. 1869 r., Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt Polskich zał. 1870 r., Towarzystwo Przemysłowe zał. 1872 r., Towarzystwo im. Tomasza Zana zał. 1884 r., Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej zał. 1892 r., Towarzystwo Czeladzi Katolickiej zał. 1892 r., Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" zał. 1894 r., Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Robotników i Rzemieślników pw. św. Wojciecha zał. 1895 r., Towarzystwo Śpiewacze "Lutnia" zał. 1898 r., Towarzystwo Czytelni Ludowych zał. 1901 r., Polski Związek Zawodowy zał. 1902 r., Zjednoczenie Zawodowe Polskie zał. 1905 r., Związek Polskich Robotnic zał. 1907 r.;
- "Gazeta Toruńska" i inne liczne czasopisma, np. od 1848 r.: "Biedaczek czyli Duży a Tani Tygodnik dla Biednego Ludu", od 1869 r.: "Kalendarz Polski", od 1869 r.: "Rocznik Sejmików Gospodarskich", od 1871 r.: "Gospodarz", od 1875 r.: "Przyjaciel", od 1878 r.: "Roczniki TNT", od 1879 r.: "Fontes TNT", od 1916 r.: "Żebraczek Bezdomnych"),
- Towarzystwo Naukowe w Toruniu zał. 1875 r. - centrum polskich działań intelektualnych na Pomorzu Nadwiślańskim, jedyna polska instytucja naukowa na tym obszarze, prowadziło liczne prace badawcze zwłaszcza historyczne, archeologiczne, publikacje naukowe, muzeum, bogatą bibliotekę, stając się głównym propagatorem polskości Pomorza (dawnych Prus Królewskich) i największą instytucją naukową Prus Zachodnich obok działającego w Gdańsku niemieckiego Westpreussischer Geschichtsverein i w Toruniu Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst,
- "Gazeta Toruńska" 1867-1921 - pierwszy polski dziennik na Pomorzu z dużymi zasługami w obronie przed germanizacją i zachowaniu polskości Pomorza
- 1858 r.: pierwsze na ziemiach polskich wydanie epopei narodowej Pan Tadeusz A. Mickiewicza,
- proces filomatów pomorskich i wielkopolskich, 1901 r.
|
Królestwo Prus
|
| 68 |
Towarzystwo naukowe |
- niem. Verschönerungs-Verein zu Bromberg 1832-1898
- niem. Technischer Verein, zał 1857 r.
- niem. Naturwissenschaftlicher Verein, zał. 1865 r.
- niem. Kunst Verein, zał. 1878 r.
- niem. Historischer Verein für den Netzedistrikt 1880-1902 (od 1855 w strukturach poznańskiego Historische Gesellschaft für die Provinz Posen)
- niem. Deutsche Gesellschaft für Künst und Wissenschaft 1902-1945
(- od 1959 r. obecnie: pol. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe)
|
(1752 r. Towarzystwo Uczone)
- niem. Verschönerungs Verein, zał. 1842 r.
- niem. Copernicus-Vereins für Wiessenschaft und Kunst 1853-1944
- od 1875 r. obecnie: pol. Towarzystwo Naukowe w Toruniu
|
| 69 |
Pierwszy tramwaj |
1888 r. |
1891 r. |
| 70 |
Siedziba okręgowej dyrekcji kolei |
1849-1920 |
(1933-1939) |
| 71 |
Poczta |
- 1885-1918 r.: Naddyrekcja Poczty Królewskiej Pruskiej
(- 1920 r.: Izba Obrachunkowa Poczty Polskiej (od 1991 r. pn. Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej))
- obecnie: Region Sieci Poczty Polskie SA
|
(1573 r., patrz wyżej) |
| 72 |
Lotnisko |
- od 1916 r. - wojskowe; 1929-1933, 1948-1958, 1969-1981, od 1992 r. obecnie: połączenia pasażerskie |
- od 1912 r. - wojskowe, od 1945 r. sportowe (Aeroklub Pomorski) |
| 73 |
Muzeum |
(1890 r.)
formalnie: 1923 r. (Muzeum Miejskie)
|
(1594 r.)
formalnie:
- 1861 r. (niem. Städtisches Museum in Thorn)
- 1876 r. (pol. Muzeum Towarzystwa Naukowego)
|
| 74 |
Biblioteka publiczna |
- 1898-1902: Volksbibliothek
- od 1903 r. obecnie: (Stadtbibliothek) Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr Witolda Bełzy |
(- 1594-1923 (Bibliotheca publica Mariana))
- 1853-1923: biblioteka Copernicus-Vereins für Wiessenschaft und Kunst
- 1876-1923: biblioteka Towarzystwa Naukowego
- od 1923 r. obecnie: Książnica Kopernikańska - Wojewódzka Biblioteka Publiczna
|
| 75 |
Siedziba okręgu wojskowego |
- IV - X 1945 (Okręg Wojskowy nr II)
- 1947-2007 (Pomorski Okręg Wojskowy)
|
- 1921-1939 (Okręg Korpusu nr VIII)
- II - IV 1945 r. (Okręg Wojskowy nr II)
|
Okres porozobiorowy |
| 76 |
Orkiestra symfoniczna |
1936-1939
od 1946 r. obecnie
|
1936-1939
III - VII 1945 r.
|
| 77 |
Opera |
od 1956 r. obecnie |
1925 r. (Opera Pomorska) |
| 78 |
Ośrodek Polskiego Radia |
od 1945 r. obecnie |
1935-1939 |
| 79 |
Ośrodek TVP |
od 1994 r. obecnie |
Nie |
| 80 |
Więcej: tutaj |
III Rzeczposolita |
